HAKLARI KAZANDIRAN, KAYBETTİREN VE YÜKÜMLÜLÜKLERİ DOĞURAN VEYA ORTADAN KALDIRAN OLAYLAR (HUKUKİ OLAYLAR)

Genel Olarak

Hak ve yükümlülük kavramı çoğu zaman bir arada bulunur. Bu yüzden bir olay bir kişiye birtakım haklar kazandırırken bir başka kişiyi de çeşitli yükümlülükler altına sokabilir. Bu arada aynı olay sadece bir kişi için hem birtakım hakların doğmasını sağlayıp hem de birtakım yükümlülüklere yol açabilir. Medeni Hukuk

alanında hakları kazandıran ve kaybettiren, yükümlülükleri doğuran veya sona erdiren birtakım olaylar vardır. Bunlara kısaca hukuki olaylar deriz.

Hukuki olaylar kendi içinde hukuki olgular ve hukuki eylemler olmak üzere ikiye ayrılır. Hukuki olgulara daha seyrek rastlanır. Bunlar aslında, birtakım doğal olaylardır; ama hukuk düzenince kendilerine sonuç bağlanmıştır. Bir kişinin doğması, belli bir yaşa erişmesi veya ölmesi gibi. Hukuki eylemler ise doğanın gidişatına değil de insan iradesine bağlı olduğu için, hukuki olaylar arasında daha sık karşılaşabildiklerimizdir. İnsan iradesine dayalı olan ve hukuki bakımdan sonuç doğuran olayların bir kısmı hukuk düzenince onaylanırken bir kısmı yaptırıma tabi tutulur. Öyle ki, bir kişi borcuna veya hukuka aykırı bir davranışta bulunursa, hukuk düzenininin onaylamadığı ama hukuken sonuç doğuran bir eylem ile karşı karşıya olduğumuz söylenebilir. Bu durumda zarar gören için bir alacak hakkı doğarken, onaylanmayan eylemde bulunan kişinin tazminat ödeme yükümlülüğü ortaya çıkacaktır. Zarar verici olay zarar görene tazminat alacağı şeklinde bir hak kazandırırken belki kişiliğine belki de mal varlığına giren değerlerden bazılarında da bir eksilme oluşacaktır. Dolayısıyla aynı olay kişinin belki bazı ayni haklarını sonlandırırken bunun karşılığında bir alacak hakkı kazanmasına yol açabilecektir.

İnsan eylem ve iradesine dayalı olup da hukuk düzeninin sonuç bağladığı ve onayladığı davranışlara onaylamadıklarına oranla daha da sık rastlanır. Bunlar da kendi aralarında, duygu açıklamaları, bilgi ve haber verme açıklamaları, irade açıklamaları olarak üçe ayrılır. Hukuk düzeni duygu açıklamalarına çok nadir olarak sonuç bağlar. Tipik örneği, boşanma davası açmak için lehinde bazı boşanma sebepleri oluşmuş bulunan kişinin eşini affettiğine ilişkin açıklamasının boşanma davası açma hakkını düşürmesidir. Bilgi ve haber verme açıklamalarına da çok sık rastlandığı söylenemez; ama yine de duygu açıklamalarına göre daha çok görülürler. Ayıplı bir mal teslim almış olan alıcının satıcıya ayıp ihbarında bulunması daha önce de sözünü ettiğimiz gibi satıcının sorumluluğuna gidebilmesi için alıcıya düşen bir külfettir ve bir bilgi açıklaması şeklinde gerçekleşir. Alacağını başkasına devreden kişinin bunu borçlusuna, vasıtalı zilyetliği başkasına devreden kişinin bunu vasıtasız zilyede bildirmesi de sadece birer bilgi ve haber verme açıklamasıdır. En fazla karşılaşılan hukuki eylemler ise irade açıklamalarıdır. Bunlar da kendi aralarında hukuki işlemler, hukuki işlem benzerleri ve maddi fiiller olmak üzere üçe ayrılır. Önemi nedeniyle hukuki işlemleri aşağıda ayrıca ele alacağımızdan burada kısaca hukuki işlem benzerleri ve maddi fiillerden söz etmek istiyoruz. Hukuki işlem benzeri irade açıklamaları, belli bir hukuki sonuca yönelmek amacıyla yapılmazlar; ama bu açıklamalar bir kez yapıldı mı hukuk düzeni bunlara sonuç bağlar. Örneğin, vadesi geldiği hâlde borcunu ödememiş olan borçlusuna, borcu artık ödemesi gerektiği ihtarında bulunan kişi, böyle bir sonuç doğmasını istemese veya böyle bir sonucun doğacağını bilmese bile, ihtar anından itibaren borçlu temerrüde düşmüş olur. Hukuki eylem bir iradenin açıklanması şeklinde

değil de iradi olarak gerçekleştirilen maddi bir eylem olarak da gerçekleşebilir. Bu durumda maddi eylemlerden söz edilir. Örneğin bir kimsenin başkasına ait bir malı işleyerek onu daha değerli yeni bir şey hâline getirmesi sonucunda, duruma göre yeni şeyin mülkiyet hakkını kazanması ya da en azından değer artışı bakımından sebepsiz zenginleşmeye dayalı bir alacak hakkı kazanması bunun güzel bir örneğidir. Çoğu zaman, borcu sona erdiren ifa da maddi bir eylem olarak ortaya çıkar.